Tuesday, July 27, 2010

ពិធី​បុណ្យ​ចូល​ព្រះវស្សា


តាម​ទំនៀម​ជា​ប្រពៃណី​នៃ​ព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រះសង្ឃ​ទាំងឡាយ​គ្រប់​អារាម​ក្នុង​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា ត្រូវ​និមន្ត​ចូល​កាន់​ព្រះវស្សា​អស់​ថេរ​វេលា ៣ ខែ ចាប់តាំងពី​ថ្ងៃ​ ១ រោជ ខែ​អាសាធ​តទៅ ។​​ ​ពាក្យ​ថា "​វស្សា​" មកពី​ពាក្យ​បាលី​ថា​: "​វស្សៈ​" ប្រែ​ថា "​ភ្លៀង​" ឬ "​រដូវភ្លៀង​" ដែល​មានកំណត់ ៤ ខែ (​រាប់​ពី​ថ្ងៃ ១ រោជ ខែ​អាសាធ ដល់ ១៥ កើត ខែ​កត្តិក​) ។ ព្រះ​បរម​សាសា្ត​យើង​ទ្រង់​បាន​បញ្ញា​តិ្ត​ឲ្យមាន​កិច្ច​ចូល​ព្រះ​វស្សានេះ ប៉ុន្តែ​សព្វថ្ងៃ​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា ការចូល​ព្រះវស្សា​មានកំណត់​ត្រឹមតែ ៣ ខែ​ទេ (​រាប់​ពី​ថ្ងៃ ១ រោជ ខែ​អាសាធ ដល់ ១៥ កើត​ខែ អ​ស្សុជ​) ។ ក្នុង​រយៈវេលា ៣ ខែ​នេះ នៅ​គ្រប់​ព្រះវិហារ​នៃ​ទី​វត្ត​ទាំងឡាយ​គេ​តែង​រក្សា​ភ្លើងទៀន​ព្រះវស្សា​ ឲ្យនៅ​ឆេះ​ជា​និច្ច ។ តួ​ទាន​ធ្វើ​អំពី​ឈើ​មាន​ទំហំ​ប្រមាណ ២ ចាប់ កំពស់ ២ ហត្ថ ​មាន​រចនា​ក្បាច់​យ៉ាង​ល្អ និង​រំលេច​ពណ៌​ដ៏​ប្រណិត​ផង ។ ខាងក្នុង​តួ​ពុម្ព​ទៀនមាន​ដោត​អំបោះឆៅ​ជា​ប្រឆេះ​ ហើយ​គេ​បង្ហូរ​ក្រមួនឃ្មុំ​ចូលទៅ​ក្នុង​ពុ​ម្ពនោះ ប៉ុន្តែ​ដោយ​ក្រមួនឃ្មុំ​ពុំ​សូវ​សម្បូរ​គេ​និយម​ប្រើ​ប្រេង​ជំនួស​វិញ ហើយ​ចាក់​ក្រមួន​ឲ្យមាន​កម្រា​ស់តែ ៥ ធ្នាប់​ខាងលើ​ទេ ។ លុះ​ឆេះ​អស់សាច់​ក្រមួន​ហើយ ទើប​ឆេះ​ដល់​ប្រេង គេ​ធ្វើ​ដូច្នេះ​ដើម្បី​ឲ្យ​ទៀន​នោះ​ឆេះ​ជាប់​ដរាប​គ្រប់ ៣ ខែ ។​ ​កាល​ដល់​ថ្ងៃ​កំណត់​ចូល​ព្រះវស្សា​ហើយ​ព្រះករុណា ឬ​ព្រះរាជវង្សានុវង្ស​មួយអង្គ​ទ្រង់​យាង​ចេញ​អុជ​ទៀនវស្សា​ទាំង​បួន​ យ៉ាង​ឧឡារឹក​រៀងរាល់ឆ្នាំ ។ បណ្ដា​ទៀនវស្សា​ទាំង ៤ នោះ ទៀន​មួយ​ត្រូវ​តម្កល់​នៅ​ហោព្រះ​រូប ក្នុង​ព្រះបរមរាជវាំង ដែល​ជា​កន្លែង​តម្កល់​ព្រះពុទ្ធ​រូប ។ ទៀន​មួយទៀត​តម្កល់​នៅ​ក្នុង​ហោព្រះ​អ​ដ្ឋិ នៅក្នុង​ព្រះទីនាំង​ទេ​វា​វិនិឆ្ឆ័យ ដែល​ជា​ទី​តម្កល់​នូវ​កោដ្ឋ​អដ្ឋិធាតុ របស់​ក្រុម​ព្រះរាជវង្សានុវង្ស ។ ទៀ​នទី ៣ តម្កល់​នៅ​ក្នុង​ហោ​ព្រះខាន់ ទៀ​នទី ៤ តម្កល់​នៅ​ក្នុង​ព្រះវិហារ​ព្រះ​កែវ​មរកត ។ ម្យ៉ាងទៀត​ព្រះករុណា​ទ្រង់​តម្រូវឲ្យ​ធ្វើ​ទៀ​នទៅ​តម្កល់​នៅ​ទី​វត្ត​ក្នុង​ ព្រះ​រាជធានី និង​ទី​វត្ត​ជិតៗ​នៅក្នុង​ទីក្រុង​ផង រហូត​នេះហើយ​ទើប​ទៀនវស្សា​ព្រះរាជ​ទ្រព្យ​មាន​ដល់​ទៅ ១៩ ដើម ។​​ ​នៅ​ថ្ងៃ​ដែល​ធ្វើ​ពិធី​អុជ​ទៀនវស្សា​នៅ​ព្រះបរមរាជវាំង ក្រុម​បារគូបុរោហិត​រៀបចំ​ធ្វើ​វិធី​អញ្ជើញ​ព្រះ​បញ្ច​ក្សេត្រ​ឲ្យចូល​កាន់​ ព្រះវស្សា​ដែរ ។ ចាប់តាំងពី​ថ្ងៃពេញបូណ៌មី ខែ​អាសាធ គឺ​មុន​ថ្ងៃ​ចូល​ព្រះវស្សា​មួយថ្ងៃ គេ​សង្កេតឃើញ​មាន​ភាព​អ៊ូអរ​ស្ទើរតែ​គ្រប់​វត្ត​អារាម ។ ពី​ព្រលឹម​ព្រះសង្ឃ​ទាំងឡាយ​ដែល​នៅក្នុង​វត្ត​និមន្ត​ចូលទៅ​ក្នុង​ព្រះវិហារ ​ដើម្បី​ថ្វាយបង្គំ​ព្រះ​រតនត្រ័យ និង​ស្វាធ្យាយ​ធម៌​ដារ​បញ្ជូន​ផលានិសង្ឃ​ដល់​វិញ្ញាណក្ខ័ន្ធ អ្នក​ដែល​ធ្វើ​មរណភាព​ទៅហើយ ។ ដល់​ថ្ងៃ​ត្រង់ពួកឧ​ទា​យក​ទាយិកា​រៀបចំច​ង្ហាន់​ប្រគេន​ព្រះសង្ឃ ពេល​ល្ងាច​ព្រះសង្ឃ​សម្ដែងធម៌​ទេសនា​ជាការ​ស្រេច ។​​ ​ថ្ងៃ​ជា​បន្ទាប់​មក​ជា​ថ្ងៃ​ចូល​ព្រះវស្សា នៅ​វេលា​រសៀល គេ​ធ្វើ​ពិធី​ហែទៀន​ព្រះវស្សា និង​គ្រឿង​បរិក្ខារ​ផ្សេងៗ មាន​សំពត់​វ​ស្សិកសា​ដក​ជាដើម ប្រទក្សិណ​ព្រះវិហារ ៣ ជុំ​ជាមុន ទើប​នាំ​ទៀន​ចូលទៅ​គេ​វរទៀន រួច​ទើប​អុជ​ទៀន​នោះ​ជា​ក្រោយ ។ នៅ​ឱកាស​នោះ​គេ​និមន្ត​ព្រះ​ង្ឃ​ឲ្យ​គង់​តាម​លំដាប់​វស្សា​ចាស់​-​ខ្ចី ។ ព្រះសង្ឃ​ដែល​ចាស់វស្សា​ជាងគេ ប្រកាសប្រាប់​ទីប្រជុំ​ថា ថ្ងៃនេះ​ជា​ថ្ងៃ​ចូល​ព្រះវស្សា​ដែលមាន​ថេរវេលា ៣ ខែ ឲ្យ​ព្រះសង្ឃ​ឯ​ទៀត​ថា​តាម ។​
​ ​ក្នុង​កំណត់​រដូវ​ចូល​វស្សា ៣ ខែ​នោះ ព្រះសង្ឃ​ពុំ​អាច​និមន្ត​ទៅ​ណា​មក​ណា​ដូច​ពេល​ក្រៅ​វស្សា​ទេ ។ បើ​កាលណា​មាន​កិច្ច​ពិសេស​ព្រះសង្ឃ​អាច​និមន្ត​ទៅ​ផ្ទះ​ឯកជន​បាន បើ​ប្រសិនជា​គេ​និមន្ដ​ឬ​បើ​មាន​ធុរៈ​ញោម​ឈឺ ឬក៏​ឧបជ្ឈាយ៍​អាចារ្យ​ឈឺ លោក​អាច​ចេញ​ទៅ​គង់​ក្រៅ​អារាម​បាន ប៉ុន្តែ​ត្រូវ​កុំ​ឲ្យ​ហួស​ពី ៧ ថ្ងៃ ។ មុន​នឹង​ចេញ​ទៅ​លោក​ត្រូវ​ទៅ​ទូល​លោកគ្រូ​ជា​មេវត្ត​សិន ដោយ​សន្យា​និង​លោក​ថា នឹង​វិល​មក​វិញ​ឲ្យទាន់​មុន​អា​រុណរះ​នៃ​ថ្ងៃទី ៧ មិន​ខាន ។ ដល់​ពេល​ត្រឡប់​ចូល​ទី​អារាម​វិញ​ភ្លាម ត្រូវ​ចូល​ទៅ​បង្ហាញ​ខ្លួន​ដល់​លោក​គ្រូមេ​វត្ត​ជា​ដំណាង ។​​ ​ ជួនកាល​មាន​ព្រះសង្ឃ​ខ្លះ​ពុំ​បាន​ចូល​ព្រះវស្សា​តាម​កំណត់​កាល​ វេលា ដោយ​មាន​ធុរៈ​អ្វីមួយ ឬ​ដោយ​រោគាពាធ​នោះ លោក​អាច​ចូល​បច្ឆិមិត​វស្សា​បាន គឺ​លោក​ចូល​នៅ​ថ្ងៃ ១ រោជ ខែ​ស្រា​ពណ៍ ហើយ​ត្រូវ​គិត​វស្សា​ឲ្យ​គ្រប់ ៣ ខែ​ដូច​លោក​ដែល​ចូល​មុន គឺ​ត្រូវ​ចេញ​វិញ​នៅ​ថ្ងៃ ១ រោជ ខែ​កត្តិក ៕ (ស៊ីអ៊ីអិន)

Friday, July 9, 2010

រាជធានីខ្មែរតាំងពីបូរាណរហូតដល់បច្ចុប្បន្ន

តាំងពី បុរាណ​រៀងមក ខ្មែរ​យើង​តែង​បាន​ផ្លាស់ប្ដូរ​រាជធានី​ជា​ញឹកញាប់ ដែលជា​ហេតុ​ធ្វើឱ្យមាន​ការផ្លាស់ប្ដូរ យុទ្ធសាស្ត្រ​នយោបាយ​ដឹកនាំ​ប្រទេស​ជា​ញឹកញាប់​ផងដែរ។ ការផ្លាស់ប្ដូរ​រាជធានី​ជា​ញឹកញាប់​នេះ​បណ្ដាលមកពី​ស្ថានភាព​ទីតាំង ភូមិសាស្ត្រ អាកាសធាតុ ឥទ្ធិពល​សាសនា​ជាដើម ដែលជា​ចក្ខុវិស័យ និង​ទិសដៅ​អភិវឌ្ឍន៍​របស់​ព្រះមហាក្សត្រ​ជំនាន់​នោះ។ តាម ឯកសារ បានបង្ហាញ​ពី​ទីតាំង​នៃ​រាជធានី​របស់​ខ្មែរ​យើង​តាំងពី​បុរាណ​រៀងមក រហូតមកដល់​បច្ចុប្បន្ន​ដូចខាងក្រោម៖
១. រាជធានី វ្យា​ធ​បុ​រៈ (បាភ្នំ ខេត្តព្រៃវែង ចាប់ពី​សតវត្ស​ទី១ មកដល់​សតវត្ស​ទី៦នៃ​គ្រិស្តសករាជ រជ្ជកាល អាណាចក្រ​ហ្វូណន់ ដែល​រាប់​ពី​ព្រះបាទ ហ៊ុនទៀន មកដល់​ព្រះបាទ​រុ​ទ្រ​វរ្ម័ន)។
២. រាជធានី​នរ​វរ​នគរ ឬ​ណា​ហ្វូ​ណា(អង្គរបុរី ខេត្តតាកែវ ចុង​សតវត្ស​ទី៦-៧ រជ្ជកាល​អាណាចក្រ​ភ្នំ និង​ក្សត្រ ចេនឡា)។
៣. រាជធានី​ភ​វ​បុ​រៈ(ត្រង់​ម្ដុំ​អំពិល​រលំ ខេត្តកំពង់ធំ ចុង​សតវត្ស​ទី៦ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ភ​វរ្ម័នទី១ ឆ្នាំ៥៩៨)។
៤. រាជធានី​ឥសាន​បុ​រៈ(ប្រាសាទ​សំបូរ​ព្រៃគុហ៍ ខេត្តកំពង់ធំ ដើម​សតវត្ស​ទី៧ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ឥសាន​វរ្ម័នទី១ ឆ្នាំ៦១៦-៦៣៥)។
៥. រាជធានី​សិវ​បុ​រៈ(ត្រង់​ប្រាសាទបាយ៉ង់​កោរ គិរីវង្ស ខេត្តតាកែវ សតវត្ស​ទី៧ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ភ​វរ្ម័នទី២ ឆ្នាំ ៦៣៩)។
៦. អ​និ​ន្ទិ​តបុ​រៈ(មិន​ស្គាល់​ទីតាំង​ច្បាស់លាស់ ដើម​សតវត្ស​ទី៨ រជ្ជកាល​ស្ដេច​ចេនឡា​ទឹក​លិច)។
៧. រាជធានី​ស​ម្ភុ​បុ​រៈ(នៅ​ត្រើយ​ខាងឆ្វេង​ទន្លេមេគង្គ ក្នុង​ខេត្តក្រចេះ សតវត្ស​ទី៨ រជ្ជកាល​ស្តេច​បុក្ក​រា​ក្យ ក្សត្រ ចេនឡា​ទឹក​លិច​មាន​ដើមកំណើត​ចេញពី​រាជធានី​អ​និ​ន្ទិ​តបុ​រៈ)។
៨. រាជធានី​ឥន្ទ្រ​បុ​រៈ(ត្រង់​បន្ទាយ​ព្រៃនគរ ខេត្តកំពង់ចាម សតវត្ស​ទី៨ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី២)។
៩. រាជធានី​គុ​ទិ​ស្វរៈ(ត្រង់​ម្ដុំ​ប្រាសាទបន្ទាយក្ដី ខេត្តសៀមរាប សតវត្ស​ទី៩ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី២)។
១០. រាជធានី​ហរិ​ហ​រា​ល័យ(រលួស ខេត្តសៀមរាប សតវត្ស​ទី៩ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី២)។
១១. រាជធានី​អមរេន្ទ្រ​បុ​រៈ(ត្រង់​ប្រាសាទអកយំ បារាយណ៍​ខាងលិច ខេត្តសៀមរាប សតវត្ស​ទី៩ រជ្ជកាល​ព្រះ បាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី២)។
១២. រាជធានី​ម​ហេ​ន្ទ្រ​ប​ព៌​ត(ភ្នំ​គូលែន ខេត្តសៀមរាប សតវត្ស​ទី៩ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី២)។
១៣. រាជធានី​យ​សោធ​បុ​រៈ(រាជធានី​អង្គរ​ទី១ ត្រង់​ប្រាសាទភ្នំបាខែង ខេត្តសៀមរាប ចុង​សតវត្ស​ទី៩ រជ្ជកាល​ព្រះ បា​ទយ​សោ​វរ្ម័នទី១ ឆ្នាំ៨៨៩-៩០០)។
១៤. រាជធានី​កោះ​កេ​រ្ត៍(ប្រាសាទ​កោះ​កេ​រ្ត៍ ខេត្តព្រះវិហារ សតវត្ស​ទី១០ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៤)។
១៥. ជ​យេ​ន្ទ្រ​គិរី(ត្រង់​ប្រាសាទតាកែវ ខេត្តសៀមរាប សតវត្ស​ទី១០ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៥ឆ្នាំ ៩៦៨-១០០១)។
១៦. រាជធានី​អង្គរ​ទី២(ប្រាសាទបាពួន​ខេត្តសៀមរាប ពាក់កណ្ដាល​សតវត្ស​ទី១១ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ឧទ​យា ទិ​ត្យ​វរ្ម័នទី២ ឆ្នាំ១០៥០-១០៦៦)។
១៧. រាជធានី មហី​ធរ​បុ​រៈ(ត្រង់​វាលទំនាប​ទន្លេ​មូល ចុង​សតវត្ស​ទី១១ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៦)។
១៨. រាជធានី​អង្គរ​ទី៣(ត្រង់​ប្រាសាទបាយ័ន ខេត្តសៀមរាប ចុង​សតវត្ស​ទី១២ ដើម​សតវត្ស​ទី១៣ រជ្ជកាល​ព្រះ បាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៧)។
១៩. រាជធានី​ទួល​បា​សាន(ខេត្តកំពង់ចាម ឆ្នាំ១៤៣១ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​បរម​រាជា​ពញាយ៉ាត)។
២០. រាជធានី​ចតុមុខ(សតវត្ស​ទី១៥ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​បរម​រាជា​ពញាយ៉ាត)។
២១. រាជធានី​ស្រឡប់​ពិជ័យ​ព្រៃនគរ(ខេត្តកំពង់ចាម ដើម​សតវត្ស​ទី១៦ រជ្ជកាល​ស្តេច​កន ឬ​ព្រះបាទ​ស្រី​ជេដ្ឋា ធិ​រាជ​រាមា​ធិបតី)។
២២. រា​ធានី​លង្វែក(ខេត្តកំពង់ឆ្នាំង សតវត្ស​ទី១៦ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ច័ន្ទ​រាជា ឬ​អង្គ​ច័ន្ទ​ទី១)។
២៣. រាជធានី​ស្លា​កែ​ត(ខេត្តកណ្តាល សតវត្ស​ទី១៧ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ស្រី​សុរិយោ​ពណ៌)។
២៤. រាជធានី​ល្វាឯម(ខេត្តកណ្តាល សតវត្ស​ទី១៧ រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ស្រី​សុរិយោ​ពណ៌)។
២៥. រាជធានី​ឩ​ត្តុ​ង្គ​មានជ័យ(ខេត្តកណ្តាល នៅ​ខាង​ជើងភ្នំ​ព្រះរាជ​ទ្រព្យ តែ​ក្រោយមក​នៅ​ម្តុំ​វាំង​ចាស់​ក្នុង​ខេត្ត កំពង់ស្ពឺ សតវត្ស​ទី១៧រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យជេដ្ឋា​ទី២ឆ្នាំ១៦១៨-១៦២៨ ព្រះ​អង្គឌួង ព្រះ​នរោត្តម)។

ប្រវត្តព្រះពុទ្ធសាសនានៅកម្ពុជា

ព្រះពុទ្ធសាសនា​ចាប់កំណើត​ឡើង​នៅលើ​ទឹកដី​កម្ពុជា​តាំងពី​សតវត្ស​ទី៥មកម្ល៉េះ ដោយមាន​ប្រភព​ខ្លះ​បង្ហាញថា​នៅ​សតវត្ស​ទី៣នៃ​គ្រឹ​ស្ត​សករាជ និង​ឯកសារ​ខ្លះទៀត​បង្ហាញថា​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ថេរវាទ​ត្រូវបាន​នាំចូល​មកលើ​ទឹកដី​កម្ពុជា​ក្នុង​រាជ​ព្រះបាទ​អសោក ដែល​បាន​បញ្ជូន​សមណ​ទូត២អង្គ​ព្រះនាម សោ​ណ​ត្ថេ​រ និង​ឧ​ត្ត​រ​ត្ថេ​រ មកកាន់​ទឹកដី​សុវណ្ណ​ភូមិ​តាំងពី​សតវត្ស​ទី៣មុន​គ្រឹ​ស្ត​សករាជ។ ហើយ​សាសនា​នេះ​បាន​បន្ត​រីកចម្រើន​បន្តិចម្តងៗជាមួយនឹង​ព្រហ្មញ្ញសាសនា ដូច​មាន​សិលាចារឹក មួយ​នៅលើ​ទឹកដី​វៀតណាម​សព្វថ្ងៃ គឺ​សិលាចារឹក​វ៉ូ​កាញ់ ខេត្ត​ញ៉ា​ត្រាង​ចុះ​កាលបរិច្ឆេទ​នា​សតវត្ស​ទី៣ ដែល​បាន​និយាយ​ពី​ព្រះមហាក្សត្រ​គឺ​ព្រះបាទ​ស្រី​មារ​ទាក់ទង​ទៅនឹង​ពុទ្ធសាសនា​នេះ​ផងដែរ។ ក្រៅពី​ការចូល​មកកាន់​ទឹកដី​ខ្មែរ​តាមរយៈ​អ្នក​ផ្សព្វផ្សាយ​ទាំងនោះ ពុទ្ធសាសនា​ក៏ត្រូវ​បានមក​តាមរយៈ​ពួក​អ្នកជំនួញ​ឥណ្ឌា​ផងដែរ។ ហើយ ចាប់ពី​សតវត្ស​ទី១៣រៀងមក លើកលែងតែ​នៅ​សម័យ​ដែល​ខ្មែរក្រហម​គ្រប់គ្រង​អំណាច ព្រះពុទ្ធសាសនា​បានក្លាយ​ទៅជា​សាសនា​របស់​រដ្ឋ ដែលមាន​ពុទ្ធសាសនិក​ជា​ខ្មែរ​ប្រមាណ​ជិត៩៥%នៃ​ប្រជាជន​សរុប។
+ពុទ្ធសាសនា​នៅ​សម័យ​ហ្វូណន
អាណាចក្រ​ហ្វូណន​ពី​សតវត្ស​ទី២មុន​គ្រឹ​ស្ត​សករាជ រហូតដល់​សតវត្ស​ទី៦នៃ​គ្រឹ​ស្ត​សករាជ បាន​កាន់​នូវ​លទ្ធិ​ហិណ្ឌូ​ដោយមាន​ព្រះមហាក្សត្រ​ជា​អ្នកដឹកនាំ និង​មាន​ជំនឿ​លើ​ព្រះ​សិវ និង​ព្រះ​វិស្ណុ។ ទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក្ដី​ព្រះពុទ្ធសាសនា ក៏មាន​វត្តមាន​រួចជាស្រេច​ហើយ​នៅលើ​ទឹកដី​នៃ​អាណាចក្រ​នេះ ដែលជា​សាសនា​ទី២បន្ទាប់ពី​ព្រាហ្មណ៍​សាសនា។ព្រះពុទ្ធសាសនា​មាន​ភាព​រីកចម្រើន​រុងរឿង​នៅ​កំឡុង​សតវត្ស​ទី៥-៦នៃ​គ្រឹ​ស្ត​សករាជ​ក្នុង​រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​កៅ​ឌិ​ណ្ឌ​ន្យ​វរ្ម័ន ព្រោះ​មានការ​បញ្ជូន​ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ និង​ជាតិ​ឥណ្ឌា​ទៅកាន់​ប្រទេស​ចិន​ដើម្បី​យក​ឯកសារ និង​ពុទ្ធរូប​ទៅ​ថ្វាយ​ដល់​ស្ដេច​ក្រុង​ចិន ហើយ​ព្រមទាំង​បាន​ជួយ​បកប្រែ​គម្ពីរ​រ​ពី​សំស្ក្រឹត​ទៅ​ភាសា​ចិន​ទៀតផង។ ព្រះសង្ឃ​នាម​សង្ឃ​បាល​បាន​គង់នៅ ស្រុក​ចិន១៦ឆ្នាំ​ព្រមទាំង​បានទទួល​ងារ​ជា​ព្រះរាជ​គ្រូ​របស់​ចិន​ទៀតផង នេះ​ក៏​ព្រោះតែ​ចំណេះដឹង​ផ្នែក​សាសនា​របស់​ព្រះអង្គ។
+ពុទ្ធសាសនា​សម័យ​ចេនឡា
នៅ​សម័យ​ហ្វូណន​ព្រះពុទ្ធសាសនា​នៅ​រុងរឿង​គួរសម​នៅឡើយ។ លុះដល់​ចុង​សតវត្ស​ទី៧តាម​សង្ឃដីកា​របស់​ព្រះសង្ឃ​ចិន​មួយអង្គ​ព្រះនាម​យ៉ី​សិង ដែល​បាន​និមន្ត​ត្រឡប់​ពី​ប្រទេស​ឥណ្ឌា​ទៅកាន់​ប្រទេស​ចិន​កាត់​តាម​រាជាណាចក្រ​ចេនឡា​ឱ្យដឹងថា ‘ពី​ដើមឡើយ​ព្រះធម៌​មាន​ភាពរុងរឿង​ណាស់ ហើយ​បាន​ផ្សព្វផ្សាយ​គ្រប់ទិសទី តែ​ឥឡូវនេះ​ស្ដេច កំណាច មួយអង្គ​បាន​បំផ្លិច​បំផ្លាញចោល​អស់ ហើយ​ព្រះសង្ឃ​រកតែ​មួយអង្គ​និមន្ត​មិនបាន​ផង (ត្រឹង​ងា ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ខ្មែរ​ភាគ១+២,១៩៧៣)។ តាមរយៈ​នេះ​ឃើញថា​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ត្រូវបាន​សាបរលាប​នូវ​ឥទ្ធិពល​របស់ខ្លួន​នៅក្នុង​សតវត្ស​នេះ ប៉ុន្តែ​មិនមែន​មានន័យថា​បាត់បង់​ទាំងស្រុង​នោះទេ ផ្ទុយទៅវិញ​នៅ​សតវត្ស​ក្រោយមក​ពុទ្ធសាសនា​មហាយាន​បានចាប់ផ្ដើម​ផ្សាយ​ឥទ្ធិពល របស់ខ្លួន និង​មាន​ប្រជាពលរដ្ឋ​បាន​គោរពខ្លះៗហើយ។ នៅ​សម័យនេះ​មាន​សិលា​ចារិក​តែមួយគត់​ដែល​និយាយ​ពី​ព្រះ​ភិក្ខុ​ពុទ្ធសាសនា​ចំនួន​ពីរ​អង្គ។
+ពុទ្ធសាសនា​សម័យអង្គរ
បន្ទាប់ពី​ការ​ទ្រុឌទ្រោម​នៃ​លទ្ធិពុទ្ធ​សាសនា​ហីនយាន​នៅ​សម័យ​ចេនឡា​នា​កំឡុង​សតវត្ស​ទី៧មក ពុទ្ធសាសនា មហាយាន​បានចាប់ផ្តើម​កកើតឡើង រហូតដល់​សម័យអង្គ​រ។ នៅក្នុង​សតវត្ស​ទី៩រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី២ មានការ ប្រារព្វ​ធ្វើ​ពិធី​ទេវរាជ​នៅលើ​ភ្នំ​គូលែន ដែល​អាច​បង្ហាញថា​ព្រះរាជា​អង្គ​នេះ​មាន​ជំនឿ​យ៉ាង​មុតមាំ​ចំពោះ​ព្រហ្មញ្ញសាសនា ដែលមាន​ឥទ្ធិពល​ខ្លាំងក្លា​នៅ​សម័យ​នោះ និង​មាន​ការគោរព​រាប់អាន​ខ្លាំង​ពី​ប្រជារាស្ត្រ​ខ្មែរ។ តែ​ទោះជា​យ៉ាងណាក្ដី​ក៏​ពុទ្ធសាសនា​មហាយាន​បាន​បន្ត​វត្តមាន​របស់ខ្លួន​ដដែល​នៅលើ​ទឹកដី​ខ្មែរ​លាយឡំ​ជាមួយនឹង​លទ្ធិ​ព្រា​ហ្ម​ផងដែរ។ តាមរយៈ​ឯកសារ​ខ្លះ​បាន​បង្ហាញថា​ពុទ្ធសាសនា​បាន​រីកចម្រើន និង​មានការ​ទទួលស្គាល់​បន្តិចម្ដងៗ ពី​ប្រជារាស្ត្រ និង​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​បន្ត​បន្ទាប់មក។ នៅ​សតវត្ស​ទី៩ក្នុង​រាជ​ព្រះបាទ​យ​សោ​វរ្ម័នទី១ មានការ​សាងសង់​បារាយណ៍​ខាងកើត​ឈ្មោះ យ​សោធ​រត​ដាក ដោយនៅ​ភាគ​ខាងកើត​លើ​ច្រាំង​នៃ​បារាយណ៍​នេះ​មានការ​សាងសង់​បន្ថែម​នូវ​អាស្រម​សម្រាប់​គណៈ​សាសនា​នៅ​សម័យ​នោះ​ដូចជា៖
-ព្រា​ហ្ម​ណា​ស្រម សម្រាប់​អ្នក​កាន់​និកាយ​ព្រះ​ឥសូរ
-វៃ​ស្ន​វា​ស្រម សម្រាប់​អ្នក​កាន់​និកាយ​ព្រះ​វិស្ណុ
-សៅ​គ​តា​ស្រម សម្រាប់​អ្នក​កាន់សាសនា​ព្រះពុទ្ធ
តាមរយៈ​នេះ​ឃើញថា​នៅ​សម័យ​នោះ​ពុំមាន​ការហាមឃាត់ មិនឱ្យ​គោរព​ព្រះពុទ្ធសាសនា​នោះទេ ទោះបី​ព្រាហ្មណ៍​សាសនា​មានការ​រីកចម្រើន​ខ្លាំង​ក៏ដោយ។ ហើយ​ព្រះមហាក្សត្រ​មានការ​បើកចំហ​ចំពោះ​ប្រជាពលរដ្ឋ​ឱ្យមាន​សិទ្ធិ​ក្នុង​ការគោរព​សាសនា​នោះដែរ។
តាម​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​របស់​ខ្មែរ​យើង​សម័យអង្គរ​បានបង្ហាញ​ទៀតថា នា​សម័យអង្គរ ព្រះពុទ្ធសាសនា​មហាយាន​បានចាប់ផ្ដើម​រុងរឿង​នៅក្នុង​រាជ្យ​របស់​ក្សត្រ​មួយចំនួន។
-រាជ​ព្រះបាទ​សូរ្យ​វរ្ម័នទី១
ព្រះបាទ​សូរ្យ​វរ្ម័នទី១ជាបឋម​ក្សត្រ​ខ្មែរ​ទី១នៃ​សម័យអង្គរ ដែល​បាន​លើកតម្កើង​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ឱ្យ​ថ្កុំថ្កើង​រុង រឿង។ ទ្រង់​គ្រង​រាជសម្បត្តិ​នៅ​កំឡុង​ឆ្នាំ(១០០២-១០៥០) ជា​ពុទ្ធសាសនិក​ដ៏​ឆ្នើម ដែល​បាន​គាំទ្រ និង​លើកទឹកចិត្ត​ដល់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ដែល​រាប់អាន​ចំពោះ​ព្រះពុទ្ធសាសនា លើសពីនេះ​ពុទ្ធសាសនា​ថេរវាទ​ត្រូវបាន​ព្រះអង្គ​ធ្វើការ​ផ្សព្វផ្សាយ ឱ្យ​កាន់តែ​រុងរឿង ហើយ​បាន​តម្កើង​សាសនា​នេះ​ជា​សាសនា​របស់​រដ្ឋ។ ទោះជា​ព្រះ​អង្គជា​ពុទ្ធសាសនិក​ក៏ដោយចុះ ព្រះអង្គ​ក៏​តែង​មេត្តា​ដល់​សាសនាព្រាហ្មណ៍​ផងដែរ ដោយនៅ​សម័យ​នោះ​អ្នក​កាន់​ព្រះពុទ្ធសាសនា និង​អ្នក​កាន់សាសនា​ព្រាហ្មណ៍​បានរស់នៅ​ជាមួយគ្នា​ដោយ​សុខសាន្ត។ តាម​សិលា​ចារិក​បានបង្ហាញ​អំពី​ទឹកចិត្ត​របស់​ព្រះអង្គ គោរព​ស្រឡាញ់​ចំពោះ​ពុទ្ធសាសនា​ទាំងពីរ​និកាយ គឺ​ហិន​យាន និង​មហាយាន ដោយ​ព្រះអង្គ​បាន​ប្ដូរ​តួនាទី​របស់​គ្រួសារ​ព្រាហ្មណ៍​សិវ​កៃ​វ​ល្យ​ដែលមាន​នាទី​រៀបចំ​ពិធី​សម្រាប់​ព្រះមហាក្សត្រ​តាម​បវេណី​ព្រាហ្មណ៍​នោះ ឱ្យទៅជា​បុព្វ​ជិត​កំពូល របស់​ព្រះអង្គ​វិញ។ ភស្ដុតាង​មួយទៀត​ដែល​បង្ហាញ​ឱ្យ​កាន់តែច្បាស់​ថា​ព្រះ​អង្គជា​ពុទ្ធសាសនិក​នោះ គឺ​ព្រះអង្គ​មាន​មរណៈនាម​ថា ន​វ៌ា​បទ។
-រាជ្យ​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៧
ព្រះមហាវីរក្សត្រ​ដ៏​ឆ្នើម​បំផុត​របស់​ខ្មែរ​នា​សម័យអង្គរ គឺ​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៧ដែលជា​ស្ថាបនិក​ទី៣នៃ​ទីក្រុង​អង្គរ សំណង់​ប្រាសាទ​ជាច្រើន​ត្រូវបាន​សាងសង់​នៅក្នុង​រាជ​ក្សត្រ​អង្គ​នេះ ដែល​សំណង់​ប្រាសាទ​ទាំងនោះ​ជា​ប្រភេទ​សំណង់ បែប​ពុទ្ធសាសនា និង​ខ្លះទៀត​បង្ហាញ​ពី​កា​រប​ញ្ជូ​ល​គ្នា ទាំង​ពុទ្ធ​លក្ខណ និង​ព្រាហ្មណ៍​លក្ខណ។ ទ្រង់​គ្រងរាជ្យសម្បត្តិ​ក្នុង ឆ្នាំ(១១៨១-១២១៥) ដែល​អ្នក​ប្រវត្តិវិទូ​បានចាត់ទុក​ថា​ជា​សម័យកាល​មួយ​ដែល​កម្ពុជា​រុងរឿង​ជាទីបំផុត ក្នុង​ប្រវត្តិ សាស្ត្រ​ខ្មែរ។ ក្រៅពី​ការរីកចម្រើន​រុងរឿង​ក្នុង​ផ្នែក​សង្គម នយោបាយ ហើយ​វិស័យ​សាសនា​ក៏​រីកចម្រើន​ព្រមជាមួយ​នោះ​ផងដែរ។ ព្រះអង្គ​បាន​លើកស្ទួយ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​មហាយាន ឱ្យបាន​ថ្កុំថ្កើង តែ​ទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក្ដី​ព្រះអង្គ​ក៏​មិនដែល​បំភ្លេចចោល​ព្រហ្មញ្ញសាសនា​នោះដែរ។ ព្រះអង្គ​បាន​បង្រួម​សាសនា​ទាំងពីរ​ចូលគ្នា​តែមួយ ក្នុង​បំណង​ដើម្បី​លើកស្ទួយ​ដល់​ពុទ្ធសាសនា​មហាយាន​ដែល​ព្រះអង្គ​បាន​គោរព ជា​សាសនា​របស់​រដ្ឋ និង​ដើម្បី​កុំឱ្យ​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​ដែល​នៅជាប់​ដិតដាម​ជាមួយ​ព្រហ្មញ្ញសាសនា​មានការ​អាក់អន់ចិត្ត​ផងដែរ។ ភាព​វៃឆ្លាត​នេះ​បានធ្វើ​ឱ្យមាន​ការឯកភាព​គ្នា​ក្នុងការ​រស់នៅ​របស់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ក្រោម​ការដឹកនាំ​របស់​ទ្រង់ និង​ធ្វើឱ្យមាន​ស្ថេរភាព​នយោបាយ​ក្នុងស្រុក​ផងដែរ។ លទ្ធិទេវរាជ​ត្រូវបាន​ប្រែក្លាយ​ទៅជា​ពុទ្ធិ​រាជ​វិញ មាន​ភស្ដុតាង ដែល​បង្ហាញថា​ពុទ្ធសាសនា​មហាយាន​មានការ​រីកចម្រើន​ខ្លាំង​នៅក្នុង​សម័យនេះ​ដូចជា សំណង់​ប្រាសាទ​បែប​ពុទ្ធសាសនា​ជាច្រើន​ពាសពេញ​ផ្ទៃ​ប្រទេស​ដូចជា(ប្រាសាទតាព្រហ្ម ប្រាសាទព្រះខ័ន)ជាដើម ដែលជា​ស្នា​ព្រះ​ហ​ស្ថ​របស់​ព្រះអង្គ។ នៅ​សម័យ​ឆ្នាំ១១៨០ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​មួយរូប​ជា​បុត្រ​របស់​ព្រះបាទ​ជ័យ​វរ្ម័នទី៧ ព្រះនាម​តាម​លិ​ន្ទ បាន​ទៅ​សិក្សា​ភាសាបាលី និង​ចំណេះដឹង​ផ្នែក​ព្រះពុទ្ធសាសនា​នៅ​កោះ​សេរី​លង្កា​ហើយ​បាន​នាំចូល​ចំណេះដឹង​ទាំងនេះ​មកវិញ​នៅ​កំឡុង​ឆ្នាំ១១។ ព្រះអង្គ​ទទួល​មរណៈនាម​ថា មហា​បរម​សៅ​គ​ត។ ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី៧ទ្រង់​ផ្ទាល់​ជា​ពុទ្ធសាសនិក មហាយាន​ដែលជា​ភស្ដុតាង​បញ្ជាក់​កាន់តែច្បាស់​ថា​ពុទ្ធសាសនា​ថេរវាទ​បាន​រីកចម្រើន​រុងរឿង​ខ្លាំង​នៅ​សម័យ​នោះ។ បេសកកម្ម​របស់​ពួក​ចិន​នៅ​សម័យ​នោះមក​កាន់​ក្រុង​អង្គរ ដែល​ដឹកនាំ​ដោយ Chou Ta-Laun នៅ​ឆ្នាំ១២៩៦-១២៩៧ បានកត់សម្គាល់​ឃើញ​មាន​ព្រះសង្ឃ​ពុទ្ធសាសនា​ថេរវាទ​នៅលើ​ទឹកដី​នេះ។
+ពុទ្ធសាសនា​នៅ​សម័យ​ចុង​អង្គរ
គេ​បានដឹង​មកហើយ​ដែរ​ថា ព្រះពុទ្ធសាសនា​ថេរវាទ​នេះ​រីកចម្រើន​តាំងពី​រាជ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី៧មក​ម្លេះ​ដោយ​ទ្រង់​បាន​បញ្ជូន​បុត្រ​របស់​ទ្រង់​ព្រះនាម​តាម​លិ​ន្ទ​ទៅ បួស​ជា​ព្រះសង្ឃ និង​សិក្សា​ចំណេះដឹង​ពី​ពុទ្ធសាសនា​ជា​ភាសាបាលី​នៅ​កោះ​ស្រីលង្ការ។ ព្រះអង្គម្ចាស់​តាម​លិ​ន្ទ​បាន​ត្រឡប់មក​កម្ពុជា​វិញ ហើយ​បាន​ផ្សព្វផ្សាយ អប់រំ​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​តាម​ជំនឿ និង​បែបបទ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ដែល​ទ្រង់​បាន​រៀនសូត្រ។ ទ្រង់​បានក្លាយ​ទៅជា​ព្រះសង្ឃ​ជាន់ខ្ពស់​នៅ​សម័យ​នោះ​ដោយ​ការចេះដឹង​របស់​ព្រះអង្គ។
នៅក្នុង​រាជ​ព្រះបាទ​ជ័យវរ្ម័ន​ទី៨ព្រះពុទ្ធសាសនា​ត្រូវបាន​បំផ្លិចបំផ្លាញ រូបចម្លាក់​បែប​ពុទ្ធសាសនា​ត្រូវបាន​កោស​លុប និង​បំផ្លាញចោល ឬ​ប្ដូរ​ទៅជា​រូប​បែប​ព្រាហ្មណ៍​វិញ។ គេ​ឃើញ​មានការ​វាយកម្ទេច​ព្រះពុទ្ធ​រូប​ចោល។ សម័យនេះ​ពួក​ព្រាហ្មណ៍​ទាំងអស់​ត្រូវបាន​សណ្តោស​ឡើងវិញ និង​ផ្ដល់​សិទ្ធ​ក្នុង​ការពង្រឹង​សាសនា​នេះ​ឡើងវិញ​ផងដែរ។ តែ​ទោះបីជា​យ៉ាងណាក៏ដោយ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ត្រូវបាន​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​និយម​កាន់តែ​ច្រើនណាស់​ទៅហើយ។ បើទោះបី​ជាមាន​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​កាន់​ព្រះពុទ្ធសាសនា​នេះ​ច្រើនណាស់​ទៅហើយ​យ៉ាងណាក្ដី ក៏​ប​ដិ​វិត្ត​សាសនា​ពី​ព្រាហ្មណ៍ ទៅ​ព្រះពុទ្ធ​នោះ​មិនអាច​ធ្វើទៅ​រួច​នោះដែរ។ ដូចនេះ​សាសនា​នេះ​បាន​ពួន​សម្ងំ​នៅក្នុង​ស្រទាប់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​រហូតដល់​រជ្ជកាល​ព្រះបាទ​ត្រសក់ផ្អែម​ទើប​មានការ​លើកស្ទួយ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ឱ្យ​រីកចម្រើន​ឡើងវិញ​រហូតមកដល់​ស​ព្វ​ថ្ងៃនេះ។
+ពុទ្ធសាសនា​សម័យ​កណ្ដាល
ក្រោយ​សតវត្ស​ទី១៣មក​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ត្រូវបាន​លើកតម្កើង​ជា​សាសនា​របស់​រដ្ឋ។ ព្រះរាជា​ខ្មែរ និង​ប្រជាពលរដ្ឋ​គ្រប់​ម​ជ្ឍ​ដ្ឋា​ន និយម​ព្រះពុទ្ធសាសនា​នេះ​ខ្លាំងណាស់ និង​មាន​ជំនឿ​យ៉ាង​មុតមាំ ដែល​គេ​ចាត់ទុកជា​ទីពឹង​ទី​នឹក រ​ឮ​ក បើទោះបីជា​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​មិនទាន់​បោះបង់ចោល​ជំនឿ​លើ​ព្រលឹង អារក្ខ អ្នកតា​ក៏ដោយ។ ប៉ុន្តែ​ចំពោះ​ព្រាហ្មណ៍​សាសនា​ពុំមាន​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​គោរព​រាប់អាន​ទៀត​នោះឡើយ។ ទោះជា​យ៉ាងនេះ​ក្ដី​ក៏​ទំនៀមទម្លាប់​បែប​ព្រាហ្មណ៍​នៅតែ​ដិតដាម​ក្នុង​ប្រពៃណី​របស់​របស់​ជនជាតិ​ខ្មែរ​រហូតដល់​សព្វថ្ងៃ។ ឯ​ក្នុង​ព្រះបរមរាជវាំង​វិញ​គេ​នៅ​ឃើញ​មាន​ពួក​ព្រាហ្មណ៍​បា​គូ​នៅមាន​សេសសល់ ក្នុង​ភារកិច្ច​ជា​អ្នករៀបចំ​ពិធីផ្សេងៗ និង​ថែរក្សា​ទ្រព្យសម្បត្តិ​សម្រាប់​រាជ្យ។
ក្នុងសម័យ​នោះ​ចំនួន​វត្ត​អារាម​បាន​កើន​ឡើងជា​លំដាប់។ ព្រះ​មហាថេរ​ដែលមាន​តួនាទី​មើល​ការខុសត្រូវ​លើ​ការរៀបចំ​ខាង​សាសនា និង​លើ​វត្ត​អារាម​នៅក្នុង​ខេត្តនីមួយៗ លែងមាន​លទ្ធភាព​បន្ត​ការគ្រប់គ្រង​នោះ​តទៅទៀត ហើយ។ ដោយហេតុ​នោះ​សម្ដេច​សង្ឃរាជ​ដោយមាន​ការព្រមព្រៀង​ជាមួយ​រាជាគណៈ​ឋានានុក្រម និង​សហការី​ទាំងអស់ ទ្រង់​បានស្នើ​ទៅ​ព្រះរាជា សូមឱ្យ​មានការ​កែប្រែ​ដែលមាន​បែងចែក​ដូចតទៅ៖
ព្រះ​មហាថេរមួយអង្គៗពីមុន​ឥឡូវ​ត្រូវ​តែងតាំង​ជា​មេគណៈ ទទួលខុសត្រូវ​លើ​គណៈសង្ឃ​ក្នុង​ខេត្ត​នីមួយ។ ចំណែកឯ​ព្រះ​រាជាគណៈ​ទាំង៤សម្រាប់ និង​សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ​ជា​អ្នកត្រួតពិនិត្យ និង​សម្រេច​កិច្ចការ​សាសនា​ត​ទាំង ពួ​ង​ក្នុង​ព្រះរាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​ទាំងមូល។ រាជាគណៈ ឬ​មន្ត្រី​សង្ឃ​ទាំង៤សម្រាប់ ត្រូវ​បែង​ចែកជា​ឯក ទោ ត្រី ចត្វា ដូច​មន្ត្រីជាន់ខ្ពស់​ខាង​អាណាចក្រ​ដែរ។
-សម្រាប់​ឯក​ជា​រាជាគណៈ​របស់​ក្សត្រិយ៍​ទ្រង់​រាជ្យ
-សម្រាប់ទោ​ជា​រាជាគណៈ​របស់​ក្សត្រិយ៍​ឧភយោរាជ
-សម្រាប់​ត្រី​ជា​រាជាគណៈ​របស់​សម្ដេចព្រះ​មហាឧបរាជ
-សម្រាប់​ចត្វា​ជា​រាជាគណៈ​របស់​សម្ដេចព្រះ​វររាជ​ជននី (សៀវភៅ​លោក​ត្រឹង​ងារ​ប្រវត្តិសាស្ត្រ​ខ្មែរ​ភាគ២)
ព្រះពុទ្ធសាសនា​ក៏​ដើរតួ​យ៉ាងសំខាន់​ផងដែរ​ក្នុង​វិស័យ​អក្សរសាស្ត្រ និង​ការតាក់តែង​និពន្ធ។ ហេតុនេះហើយ​ទើប​ឃើញ​កើតមាន​ជា​អត្ថបទ​គម្ពីរ បិតក ជាតក​ច្រើន​កើតឡើង​ហូរហែ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ​អត្ថបទ​បែប​ព្រះពុទ្ធសាសនា ពោលគឺ​ទស្សនៈ​ពុទ្ធ​និយម​ត្រូវបាន​អ្នកនិពន្ធ​ខ្មែរ​យកមក​ធ្វើជា​វិធីសាស្ត្រ ក្នុងការ​តាក់តែង​អត្ថបទ​របស់ខ្លួន​ផងដែរ។ ព្រឹត្តិការណ៍​ទាំងនេះ​បាន​កើតឡើង​នៅក្រោយ​ពេលដែល​ទីក្រុង​អង្គរ​ត្រូវបាន​ព្រះរាជា​ខ្មែរ​បោះបង់ចោល ហើយ​ប្រទេស​ធ្លាក់ចូល​ទៅក្នុង​កលិយុគ ចម្បាំង​កើតមាន​ញឹកញាប់។
ការ​លើកយក​ទស្សនៈ​បុណ្យ​បាប​របស់​ពុទ្ធសាសនា​ម​ក​តាក់តែង​ជា​ស្នាដៃ​អក្សរ​សិ​ល្បិ៍​នេះ ត្រូវបាន​អ្នកសិក្សា​ខ្លះ​វិភាគ​ថា​ជាការ​លើកទឹកចិត្ត​ដល់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ ជាការ​លួងលោម កុំឱ្យ​ពួកគាត់​ធ្លាក់​ទឹកចិត្ត បាក់​ទឹកចិត្ត ដោយ​ចាត់ទុក​ហេតុការណ៍ ឬ​ទុក្ខលំបាក​វេទនា​ដែល​ខ្លួន​ជួបប្រទះ​នេះ​ជា​កម្ម​ពៀរ​របស់ខ្លួន​ដែល​បាន​សាង​មកពី​អតីតជាតិ។ ព្រះសង្ឃ​ក្នុង​ពុទ្ធសាសនា​បាន​ដើរតួនាទី​យ៉ាងសំខាន់​ក្នុងការ​ថែរក្សា អក្សរ​សិ​ល្បិ៍ អក្សរសាស្ដ្រ​ជាតិ និង​ប្រពៃណី​ទំនៀមទម្លាប់​របស់​ខ្មែរ​ឱ្យនៅ​គង់វង្ស។
ចំពោះ​វិស័យ​សង្គមកិច្ច​វិញ​ព្រះសង្ឃ​ជា​គ្រូ​ពេ​ទ្រ ជា​អ្នកកាត់ក្ដី ជា​អ្នកមើលការខុសត្រូវ​ដ​ល់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​ផងដែរ។ ទីធ្លា​វត្ត​អារាម បានក្លាយ​ទៅជា​ទី​សម្រាប់​ជន​ទុរគត​សម្រាក និង​ព្យាបាល​ជំងឺ ការសណ្តោស​របស់​ព្រះសង្ឃ​ពុទ្ធសាសនា ការចូលរួមចំណែក​ច្រើន​ក្នុង​វិស័យ​សង្គមជាតិ​នោះ បានធ្វើឱ្យ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​កាន់តែ​ទទួល​បានការ​រាប់អាន​ពី​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ។
+ពុទ្ធសាសនា​សម័យ​អាណានិគម​បារាំង
សម័យ​អាណានិគមនិយម​បារាំង​គិត​ចាប់ពី​ឆ្នាំ១៨៦៣ នៅពេលដែល​ព្រះ​នរោត្តម​ទ្រង់​បាន​ចុះសន្ធិសញ្ញា​ជាមួយ​បារាំង​ថ្ងៃ១១ខែសីហា​ឆ្នាំ១៩៦៣នេះ​តែម្ដង ក្នុង​បំណង​យក​បា​រាំងជា​ខែល​ការពារ​ប្រទេស​កម្ពុជា​ពី​ការឈ្លានពាន​របស់​ប្រទេសជិតខាង មាន​យួន សៀម​ជាដើម។
ក្នុង​កំឡុង​សតវត្ស​ទី ១៧, ១៨, ១៩ប្រ​ទេ​សៀម​បាន​មាន​ឥទ្ធិពល​យ៉ាងខ្លាំង​មកលើ​នយោបាយ​ក្នុងស្រុក​របស់​ខ្មែរ ដែលជា​ហេតុ​ធ្វើឱ្យ​ឥទ្ធិពល​នៃ​ប្រពៃណី​សាសនា​ក៏​លាយឡំ​ជាមួយគ្នា​នោះ​ផងដែរ។ ដូចជា​នៅក្នុង​ឆ្នាំ១៨៥៥ ព្រះបាទ​នរោត្តម​បាន​និ​មិ​ន្ត​ព្រះសង្ឃ​ធម្មយុត្តិកនិកាយ​ពី​ប្រទេស​សៀម​ចូល​ម​ក្នុងស្រុក​ខ្មែរ ដើម្បី​បង្កើត​និកាយ​នេះ​នៅក្នុង​ស្រុក​ខ្មែរ​ផងដែរ។ សម្ដេច​ប៉ាន​ទ្រង់​ជា​ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​ក៏ប៉ុន្តែ​ទ្រង់​បាន​ទៅ​សិក្សា​ប្រទេស​សៀម ហើយ​ត្រូវបានតែងតាំង​ជា​ព្រះសង្ឃ​ធម្មយុត្តិ​ដំបូង​គេ​បង្អស់​នៅក្នុង​ប្រទេស​កម្ពុជា គង់នៅ​ក្នុង​វត្ត​បទុម​វ​ត្តី​ក្រុងភ្នំពេញ។ ហើយ​ប្រពៃណី​នេះ​បាន​បន្ត​ជាប់​គ្រប់​រាជការ​ព្រះមហាក្សត្រ​ខ្មែរ​រហូតដល់​សព្វថ្ងៃ។
ក្នុងសម័យ​អាណានិគម​នេះ ក៏​មិន​ខុសពី​សម័យ​កណ្ដាល​ប៉ុន្មាន​ដែរ ព្រះពុទ្ធ សាសនា​បាន​ដើរតួនាទី​យ៉ាងសំខាន់​នៅក្នុង​សង្គម​ខ្មែរ ទាំង​វិស័យ​សង្គមកិច្ច សុខាភិបាល អប់រំ យុត្តិធម៌ និង​ជាឃ្លាំង​អភិរក្ស​អក្សរសាស្ដ្រ​ជាតិខ្មែរ ព្រមទាំង​វប្ប​ធ​ម៍​ប្រពៃណី​របស់​ខ្មែរ​យើង​ផងដែរ។ ក្រោម​ការជិះជាន់​របស់​បារាំង​មកលើ​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ និង​ពុទ្ធសាសនា បានធ្វើឱ្យ​ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​ងើបឡើង​តស៊ូ​បះបោរ​ប្រឆាំង​ជាមួយ​បារាំង ប៉ុន្តែ​ត្រូវ​បរាជ័យ​យ៉ាងធ្ងន់ធ្ងរ រហូតដល់​មានការ​ចាប់ខ្លួន​ធ្វើ​ទោសទណ្ឌ​ទៀតផង។ តែ​ទោះបីជា​យ៉ាងណាក៏ដោយ​ក៏​ពុទ្ធសាសនា​នៅតែ​ពង្រឹង​ខ្លួន​ជានិច្ច​ពុំមាន​ការចុះ​ញ៉ម​ជាមួយ​ពួក​បារាំង​នោះឡើយ ដែល​នៅ​ឆ្នាំ១៩១៤គេ​ឃើញ​មានការ​សាងសង់​សាលា​ភាសាបាលី​ជាន់ខ្ពស់​មួយ​នៅ​ភ្នំពេញ និង​ក្រោយមក​កែប្រែ​ទៅជា​មហាវិទ្យាល័យ។ ការសិក្សាអប់រំ​ចំពោះ​ព្រះសង្ឃ​មិន​ត្រឹមតែ​ចំណេះដឹង​ខាង​ភាសាបាលី​ប៉ុណ្ណោះ​ទេ ក៏ប៉ុន្តែ​មូលដ្ឋានគ្រឹះ​នៃ​ចំណេះដឹង​ទូទៅ​តាមបែប​ទំនើប​ក៏ត្រូវ​យកមក​សិក្សា​រៀនសូត្រ​នៅឯ​សាលារៀន​ផងដែរ។ សាលា​បាលី​ជាន់​ទាប​ត្រូវបាន​បង្កើតឡើង​នៅក្នុង​ឆ្នាំ១៩៣៣ដើម្បី​ផ្ដល់​លទ្ធភាព​ឱ្យ​ព្រះសង្ឃ​ដែល​ទើប​បួស​ថ្មី​អាច​សិក្សា​ពី​ភាសាបាលី​នេះ​ពី​កម្រិត​ដំបូង​បាន។
+ពុទ្ធសាសនា​សម័យ​ខ្មែរក្រហម
កំឡុង​ឆ្នាំ១៩៧៥នៅពេលដែល​ពួក​ខ្មែរក្រហម​បាន​ដណ្ដើម​កាន់កាប់​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ​ជា​ស្ថាពរ ពួកគេ​បាន​បំបាត់ ចោល​ទាំងអស់​នូវ​ជំនឿ​សាសនាផ្សេងៗ មិនឱ្យ​មានការ​គោរព​ប្រតិបត្តិ​អ្វី​ទាំងអស់ សូម្បីតែ​ព្រះសង្ឃ​ជាទី​សក្ការៈ​ត្រូវបាន​ពួក​នោះ​ចាប់​ផ្សឹក​ទាំងអស់។ ទី​អារាម​បានក្លាយ​ទៅជា​ឃ្លាំង​ផ្ទុក​នូវ​សម្ភារ សព្វាវុធ និង​ជាឃ្លាំង​ស្រូវ ឬ​ត្រូវ​បំផ្លាញ ចោល។ តាម​ការប៉ាន់ស្មាន​នៅមុន​របប​ខ្មែរក្រហម​ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​មាន​ចំនូ​ន​សរុប​ចន្លោះ​ពី៦៥០០០អង្គ ទៅ៨០០០០ អង្គ។ ប៉ុន្តែ​ក្រោយ​ពេលដែល​ខ្មែរក្រហម​បាន​ត្រូវបាន​កម្ចាត់ នៅ​កំឡុង​ឆ្នាំ១៩៨០ព្រះសង្ឃ​ត្រូវបាន​គេ​ប្រមូលផ្តុំ​ឡើងវិញ​សល់​មិន​ដល់៣០០០អង្គ​ផង។
+ពុទ្ធសាសនា​សម័យ​ក្រោយ​របប​ប៉ុលពត
ក្រោយ​ជ័យជំនះ​លើ​កងទ័ព​ខ្មែរក្រហម​នៅ​ឆ្នាំ១៩៧៩ ជំនឿ​សាសនា​ត្រូវបាន​បើកចំហ​ឡើងវិញ​សម្រាប់​ប្រជាពលរដ្ឋ​ខ្មែរ។ ព្រះពុទ្ធសាសនា​ ក៏ត្រូវ​បាន​លើកតម្កើង​សារជាថ្មី​ផងដែរ ​ដោយ​រដ្ឋាភិបាល​បាន​និមន្ត​ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​ ដែល​បាន​ភៀសខ្លួន​ទៅ​ប្រទេស​វៀតណាម​កាលពី​កំឡុង​សម័យ​ខ្មែរក្រហម​នោះ ចូលមកក្នុង​ប្រទេស​ក​ម្ពុ​ជា​វិញ​ដើម្បី​ដឹកនាំ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ឡើងវិញ។ នៅ​ឆ្នាំ១៩៨១​ព្រះសង្ឃ​ខ្មែរ​មួយអង្គ​ត្រូវបានតែងតាំង​ជា​ព្រះសង្ឃ​ទី១នៃ​កម្ពុជា​គណៈមហានិកាយ ទ្រង់​ព្រះនាម​ទេព​វង្ស។ បច្ចុប្បន្ននេះ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​បាន​ដើរតួនាទី​យ៉ាងសំខាន់​ក្នុងការ​ដឹកនាំ​ប្រទេស ពុទ្ធសាសនា​បានក្លាយ​ជា​អ្នក​អប់រំ​ដល់​ពលរដ្ឋ​ខ្មែរ​ទូទៅ ពុទ្ធសាសនា​ក៏បាន​ជួយ​សង្គម​ខ្មែរ​ក្នុង​វិស័យផ្សេងៗផងដែរ។ ព្រះសង្ឃ​មាន​រាប់សែន​អង្គ​នៅ​ទូទាំងប្រទេស ដែល​ទន្ទឹមនឹងនោះ​វត្ត​អារាម​ក៏ត្រូវ​បាន​កសាង​ឡើងជា​បន្តបន្ទាប់​ពាសពេញ​ប្រទេស​ផងដែរ។ នៅ​ឆ្នាំ១៩៩១ក្រោយពី​ធ្វើ​មាតុភូមិនិវត្តន៍​ចូល​កម្ពុជា​វិញ ព្រះបាទ​នរោត្តម​សីហនុ​បានរៀបចំ​ឡើងវិញ​នូវ​រចនាសម្ព័ន្ធ​ដឹកនាំ​ពុទ្ធសាសនា​ដោយមាន​ទាំង​ធម្មយុត្តិកនិកាយ និង​មហានិកាយ។ ទន្ទឹមនឹង​ការចាត់ទុក​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ជា​សាសនា​របស់​រដ្ឋ ស្របតាម​រដ្ឋធម្មនុញ្ញ​របស់​កម្ពុជា​នៅ​ឆ្នាំ១៩៩១ ការប្រកាន់​ជំនឿ​សាសនា​ដទៃទៀត​ក៏ត្រូវ​បាន​គាំទ្រ​ពី​រដ្ឋា​ភិ បាល​ផងដែរ។